XIX. mendea bereziki oparoa dugu hizkuntzari buruzko lanetan: saldoka. eta samaldaka dira euskarari lotzen zaizkionak, burrunbada areagotzen delarik mendea aurreratu ahala 1. Badirudi, bestalde, pil-pilean ez eze borborrean ere bazela euskalaritza hainbat eritzi ezberdin eta kontrakarrekoren aitzinean. Mendea bera sesio bizian hasten zitzaigun Traggia zela, Conde zela, Astarloa.eta Montuengako apaiza zirela... Bukatu ere ez bide zen baketsuago bukatu, hor bait zen Dodgson Azkue, Urquijo, Schuchardt eta beste etengabe asaldatzeko , Bonaparte , Campin, Van Eys eta Vinsonen  garaietako beroak inondik ere epeldu gabe